Raport podkreśla również, że czas na podjęcie skutecznych działań adaptacyjnych, które choćby częściowo, zabezpieczyłyby ludzkość przed skutkami wiąż nasilających się ekstremów klimatycznych, bardzo szybko się kończy. Działania, żeby były skuteczne, z jednej strony powinny wykorzystywać zasoby środowiska (ekosystemy) i zachodzące w nich procesy, z drugiej zaś muszą być powiązane z działaniami na rzecz powstrzymania kryzysu bioróżnorodności.
W szczególnej sytuacji, jeżeli chodzi o adaptację do zmian klimatu, znajdują się miasta. Ich zasoby przyrodnicze są w znacznej mierze ograniczone, co osłabia zdolność miast do adaptacji. Ponadto, duże nagromadzenie ludzi i kosztownej infrastruktury na stosunkowo niewielkim obszarze powodują, że powodzie, wichury czy przedłużające się upały są odczuwane wyjątkowo dotkliwie. Negatywnie wpływa to na zdrowie mieszkańców, a także powoduje straty materialne. Miasta może dotyczyć także problem braku wody, wynikający między innymi z malejących zasobów wód gruntowych. Stąd działania adaptacyjne muszą być ukierunkowane dość szeroko i obejmować wiele różnych aspektów.
Radom – od problemu do rozwiązań
Radom, tak jak i wiele miast w Polsce i Europie, również od lat boryka się z naprzemiennymi problemami powodzi i suszy. Wynikają one z szybkiego powierzchniowego odpływu wód opadowych z uszczelnionych powierzchniach miasta, co powoduje lokalne podtopienia (tzw. miejskie powodzie błyskawiczne) oraz niestabilne, grożące podtopieniami czy wręcz powodziami przepływy wody w rzekach. Pogoda bezdeszczowa i wysokie temperatury prowadzą zaś do suszy i tzw. miejskiej wyspy ciepła.
Radom jako jedno z pierwszych miast, podjęło wyzwanie przeciwdziałania tym zmianom. Już w roku 2015 miasto uzyskało dofinansowanie na realizację swojego indywidualnego podejścia do adaptacji miasta do zmian klimatu i systemowego wdrażania nowatorskich rozwiązań w tym zakresie. Projekt z programu europejskiego LIFE i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej pt.: „Adaptacja do zmian klimatu poprzez zrównoważoną gospodarkę wodą w przestrzeni miejskiej Radomia” (LIFE14 CCA/PL/000101), koordynowany jest przez Urząd Miejski w Radomiu. Jest on przykładem skutecznej współpracy samorządu terytorialnego ze spółką miejską, naukowcami i kapitałem prywatnym. Współbeneficjentami w projekcie są bowiem Wodociągi Miejskie w Radomiu, Uniwersytet Łódzki oraz firma konsultingowa FPP Enviro.
Celem projektu w Radomiu jest stworzenie przestrzeni miejskiej o zwiększonej odporności na zmiany klimatu. Ma być on osiągnięty poprzez zastosowanie tzw. błękitno-zielonej infrastruktury w przestrzeni miasta – czyli planowe odtwarzanie na terenie miasta obszarów zieleni, rehabilitacji i adaptacji cieków i zbiorników wodnych oraz miejscowej retencji wód opadowych. Są to działania oparte właśnie na podejściu ekosystemowym, rekomendowanym w ostatnim raporcie IPCC.
Punktem wyjścia do działań projektowych była koncepcja ekohydrologii, która stała się subdyscypliną hydrologii, a zarazem nauk o zrównoważonym rozwoju. Jej podstawy zostały sformułowane przez prof. Macieja Zalewskiego i są rozwijane przez zespól pracowników Katedry UNESCO Ekohydrologii i Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego oraz Europejskiego Regionalnego Centrum Ekohydrologii PAN. Koncepcja ekohydrologii wskazuje na znaczenie wzajemnych powiazań pomiędzy procesami ekologicznymi, a obiegiem wody w krajobrazie, również krajobrazie miasta. Zależności te można wykorzystywać do poprawy jakości środowiska – np. oczyszczania wód rzecznych, zwiększenia miejscowej retencji wód opadowych lub, dzięki transpiracji – czyli parowaniu wody z nadziemnych części roślin, poprawy mikroklimatu w mieście. Z czasem, koncepcja ta została rozszerzona przez prof. Zalewskiego o aspekty społeczne, prowadząc do powstania modelu WBRS+CE (z ang. water – woda, biodiversity – bioróżnorodność, resilience – elastyczność/adaptacja, ecosystem services – usługi ekosystemowe + cultural heritage and education – dziedzictwo kulturowe i edukacja). Wskazuje ona z jednej strony na obszary współpracy międzysektorowej – istotne z punktu poprawy jakości środowiska miejskiego, a z drugiej, na obszary, na które wpływ mają podejmowane działania oparte o przyrodę. Koncepcje te zostały twórczo wykorzystane w projekcie radomskim, w którym zaproponowano dwa rodzaje działań wdrożeniowych ograniczających zagrożenia pochodzących „z zewnątrz” (podtopienia od strony rzek) i „z wewnątrz” (podtopienia ze spływu po uszczelnionych powirzchniach) miasta.
Bardziej naturalne rzeki i doliny
Działania mające na celu ograniczenie zagrożeń pochodzących „z zewnątrz” miasta, wynikały z potrzeby dostosowania obszaru zurbanizowanego do coraz intensywniejszych opadów, skutkujących podtopieniami miasta ze strony wód dopływających do niego rzekami. Miały one na celu ograniczanie wezbrań w rzekach miejskich i bezpieczną ich retencję w dolinach. Działania były zrealizowane w czterech obszarach demonstracyjnych – na zbiorniku rekreacyjnym Borki oraz rzekach Cerekwiance, Mlecznej i Potoku Północnym. Przebudowa zapory na zbiorniku Borki poskutkowała uzyskaniem dodatkowej retencji wód opadowych w czaszy zbiornika, zmniejszeniem przepływu wód poniżej zbiornika i stworzeniem atrakcyjnej przestrzeni rekreacyjnej dla mieszkańców miasta. Przebudowa zbiorników kolmatacyjnych ma zapewnić redukcje zanieczyszczeń transportowanych rzeką i zabezpieczyć zbiornik Borki przed zakwitami sinicowymi, którym sprzyjają wysokie temperatury wynikające z ocieplania klimatu . Na rzekach zaplanowano działania renaturyzacyjne obejmujące adaptację koryt rzecznych i ich dolin oraz budowę sekwencyjnych systemów sedymentacyjno-biofiltracyjnych retencjonujących i doczyszczających wodę. Szczególnie wymagające były działania na rzece Mlecznej, która ze względu na przeprowadzoną wcześniej regulację przestała pełnić funkcje ekologiczne. Przywrócenie krętego koryta rzeki, stworzenie rozlewisk i terenów podmokłych, choć bardzo trudne technicznie do wykonania na przeciążonej wodami opadowymi i silnie przekształconej rzece miejskiej, przyczynią się do spowolnienia prędkości odpływu wód, tym samym zwiększą zdolność do samooczyszczania się i retencjonowania wód w krajobrazie oraz poprawią mikroklimat i bioróżnorodność.
Meandryzacja rzeki Mlecznej na wysokości bulwarów miejskich w Radomiu . Prosty kanał deszczowy zastąpiono krętym korytem rzecznym z licznymi zastoiskami i rozlewiskami. Ma większą pojemność przeciwpowodziową i wspiera różnorodność biologiczną.
Więcej wody i zieleni w mieście
Działania mające na celu ograniczenie zagrożeń pochodzących „z wewnątrz” miasta, wynikały z konieczności złagodzenia skutków nadmiernego uszczelnienia powierzchni miasta i wynikających z tego faktu powodzi błyskawicznych spowodowanych spływami powierzchniowymi i miejską wyspą ciepła. Rozwiązania adaptacyjne związane z realizacją tych działań projektowane były przez firmę FPP Enviro – współbeneficjenta projektu, specjalizującą się w opracowywaniu innowacyjnych rozwiązań do retencji wody opadowej z wykorzystaniem metod ekosystemowych. W wyniku realizacji projektu, w Radomiu powstało kilkanaście rozwiązań demonstracyjnych, które demonstrują w jaki sposób można na terenie szczelnie zabudowanym bezpiecznie zatrzymywać i wykorzystywać wody opadowe. Jedną z takich realizacji jest biologiczne oczko wodne, tzw. climapond, przechwytujące wody deszczowe z dachu przedszkola. Woda opadowa z ponad 200 m2 dachu wprowadzana jest do oczka wodnego znajdującego się na terenie przedszkola, zamiast bezpowrotnie odpływać z miasta przez kanalizację deszczową. Rozwiązanie to odciąża kanalizację deszczową w okresie intensywnych opadów i przyczynia się do łagodzenia podtopień. Oczko wodne, które zostało wybudowane przy przedszkolu publicznym nr 16, spowodowało spore zmiany w jego otoczeniu. Już dwa miesiące po jego wykonaniu pojawiły się tam ślimaki wodne, liczne bezkręgowce wodne i owady, miedzy innymi ważki. Teren wokół zbiornika stał się ulubionym miejscem spędzania czasu przez chodzące do przedszkola dzieci (Zdjęcie 2).
Biologiczne oczko wodne tzw. Climapond, gromadzące wodę opadowa z dachu Przedszkola Publicznego nr 16 w Radomiu.
W ramach projektu powstały również w Radomiu zielone przystanki, które na roślinnym dachu i zielonej ścianie z pnączami przechwytują wodę opadową. Przystanki obniżają temperaturę, poprawiają mikroklimat i uprzyjemniają mieszkańcom oczekiwanie na autobus. Są też miejscem odpoczynku dla ptaków i owadów.
Zielone przystanki gromadzące wodę opadową na Placu Jagiellońskim w Radomiu.
Projekt nie tylko demonstruje innowacyjne wdrożenia wspierające adaptację miasta do zmian klimatu ale również aktywizuje mieszkańców. W ramach działań promocyjnych podejmowane są akcje prośrodowiskowe i proklimatyczne, związane chociażby z rozbudową sieci zieleni miejskiej. Dzięki współpracy z lokalnymi organizacjami pozarządowymi, w tym roku, zamiast typowych gadżetów reklamowych projektu, mieszkańcom miasta i instytucjom oświatowym rozdanych zostanie ponad 500 sztuk drzew i krzewów, które zostaną zasadzone na terenie Radomia. Jest to kontynuacja rozpoczętej w ubiegłym roku przez Prezydenta Miasta Radomia Jerzego Zawodnika akcji, w ramach której na terenie miasta rozpoczęto nasadzenia drzew.
Projekt w Radomiu dobiega w tym roku końca. Nie jest on jednak końcem działań adaptacyjnych podejmowanych przez miasto. Dla Radomia, jak i dla wszystkich miast w Polsce, wyścig ze skutkami ocieplającego się klimatu dopiero się rozpoczyna. Radom jest jednak w czołówce miast, które wyścig ten już rozpoczęły. Korzyści wynikające z projektu obejmują poprawę jakości życia mieszkańców oraz stworzenie elastycznej – w stosunku do anomalii pogodowych – przestrzeni miejskiej. Jest ona wynikiem bezpiecznej retencji wody deszczowej, zachowania różnorodności biologicznej i kształtowania siedlisk przyrodniczych w inwestycjach wodnych, a także podniesieniem świadomości społecznej na temat konieczności i metod adaptacji do zmian klimatu. Projekt kładł znaczny nacisk na wymianę doświadczeń i wiedzy eksperckiej w zakresie roli zielonej i błękitnej infrastruktury w miastach oraz adaptacji do zmian klimatu pomiędzy praktykami i ekspertami z kraju i zagranicy.
Profesor Maciej Zalewski jest założycielem i kierownikiem Katedry Ekologii Stosowanej na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego oraz od roku 2000 jest dyrektorem Europejskiego Regionalnego Centrum Ekohydrologii Polskiej Akademii Nauk w Łodzi. Od 1989 jest wiodącym ekspertem UNESCO w dziedzinie ekohydrologii i koordynuje projekty badawcze UNESCO.
