Kamień węgielny budowy systemu kaucyjnego: dobra współpraca operatorów

Jesteśmy na finiszu długiego maratonu – tak opisywała obecny stan prac nad systemem kaucyjnym podsekretarz stanu w Ministerstwie Klimatu i Środowiska Anita Sowińska, otwierając dyskusję szerokiego grona ekspertów. – To ostatnie, kluczowe kilometry. Wszyscy jesteśmy już trochę zmęczeni, ale musimy dokończyć dzieło, które rozpoczęliśmy – zachęcała.

Jak podkreśliła ministra Sowińska, system kaucyjny rusza 1 października. Będzie on miał olbrzymie znaczenie, zarówno pod względem środowiskowym – choćby dlatego, że wszystkim nam zależy, by w przestrzeni publicznej i w lasach lądowało jak najmniej odpadów – oraz gospodarczym, gdyż drugim motywatorem była dbałość o zasoby planety i to, by mogły one wracać ponownie do obiegu. – Trzeba zawsze podkreślać, że system oznacza także korzyści ekonomiczne: będziemy mieć znacznie więcej surowca wysokiej jakości, który będzie można ponownie wykorzystać do produkcji opakowań – zaznaczała.

– Za nami już legislacja – mówiła podsekretarz stanu w MKiŚ. – Był to proces trudny, wymagał wsłuchania się w głosy różnych interesariuszy. W tej chwili jesteśmy już w fazie wdrożenia i tutaj kluczową rolę odgrywają operatorzy, na nich spoczywa brzemię zapewnienia logistyki systemu: transportu, zbiórki, segregacji, ale też systemów komputerowych czy kodów kreskowych. Potrzebna jest także edukacja, ponieważ nadal część społeczeństwa nie zdaje sobie jeszcze sprawy, że lada chwila czeka nas takie wyzwanie jak system kaucyjny. Ludzie muszą się dowiedzieć, w jaki sposób oddać opakowanie, jak należy z nim postępować i ile wynosi kaucja. Widzę rolę ministerstwa jako instytucji wspierającej ten proces wdrożenia – podkreślała.

Obawy i nadzieje operatorów

Operator systemu kaucyjnego to organizacja, która z jednej strony ma reprezentować producentów napojów, którzy wprowadzają na rynek produkty w opakowaniach, które zostaną objęte kaucją i zbierane w sklepach. Takie organizacje będą zasadniczym zwornikiem systemu: m.in. zorganizują zbiórkę oddanych opakowań, rozliczą z placówkami handlowymi należności wynikające z tytułu zwrotu kaucji konsumentowi przy oddawaniu opakowania, dopilnują przekazania opakowań do recyklingu. Innymi słowy, będą zasadniczym zwornikiem całego systemu.

Operator systemu kaucyjnego to organizacja, która z jednej strony ma reprezentować producentów napojów, którzy wprowadzają na rynek produkty w opakowaniach, które zostaną objęte kaucją i zbierane w sklepach. Takie organizacje będą zasadniczym zwornikiem systemu: m.in. zorganizują zbiórkę oddanych opakowań, rozliczą z placówkami handlowymi należności wynikające z tytułu zwrotu kaucji konsumentowi przy oddawaniu opakowania, dopilnują przekazania opakowań do recyklingu. Innymi słowy, będą zasadniczym zwornikiem całego systemu.

I nie ukrywają, że to wielkie wyzwanie. – W ustawie określono nas jako „podmioty reprezentujące”, ponieważ reprezentujemy stronę produkującą – zobowiązaną do zapewnienia zbiórki wprowadzanych na rynek opakowań – wyjaśniał Piotr Okurowski, prezes zarządu Kaucja.pl. – Jednocześnie jednak usługi, które świadczymy na rzecz handlu, są niezwykle istotne z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania całego systemu – podkreślał. Z tej perspektywy, jak zaznaczył, kluczowe jest, aby wszystkie siedem organizacji, które będą współtworzyć system kaucyjny w Polsce, nie tylko ze sobą konkurowały, ale również współpracowały – m.in. w zakresie wymiany informacji na temat ilości zbieranych odpadów czy też zapewnienia spójności danych opakowań objętych systemem kaucyjnym. Celem jest zapewnienie jednostkom handlowym pełnego dostępu do informacji o opakowaniach objętych systemem.

Współpraca operatorów z handlem ma wiele wymiarów. – Musimy uzgodnić, w jaki sposób rozliczać kaucję z jednostkami, z którymi każda z naszych organizacji zawarła umowy – mówił Okurowski. – Musimy również ustalić zasady wymiany informacji dotyczących ilości zebranych opakowań, powiązanych z nimi kwot kaucji oraz rozliczania opłat handlingowych. Kluczową rolę odgrywa także serwis: organizacja logistyki odbioru odpadów, jego częstotliwość i efektywność, szybkie przeliczanie ręcznie zebranych opakowań oraz sprawne przekazywanie informacji o kaucji i opłatach handlingowych do jednostek handlu – dodawał. Jak zaznaczył prezes Kaucja.pl, komfort oraz wysoka jakość usług operatorskich mogą być osiągnięte wyłącznie dzięki współpracy między operatorami. – Czasu nie mamy wiele, ale wierzę, że wystarczy go, jeśli zintensyfikujemy współpracę – deklarował.

Jak z kolei wskazywał Tomasz Suligowski, prezes OK Operator Kaucyjny SA, od ponad pięciu miesięcy pięciu operatorów, którzy już posiadają pozwolenia na działalność, współpracuje ze sobą w trybie „cotygodniowym”. – Są spotkania grup roboczych, których pierwszym efektem współpracy jest umowa międzyoperatorska zawarta w grudniu – argumentował. Jego zdaniem w Polsce – drugim największym kraju w Europie pod względem ilości wprowadzanych na rynek napojów w opakowaniach kaucyjnych – postawienie na wielu operatorów toruje drogę do stworzenia efektywnego systemu kaucyjnego.

– Około 15 miliardów sztuk opakowań wymaga dużo siły – przekonywał Suligowski. – Wielu operatorów, przy dobrej komunikacji i współpracy między sobą, połączeniu systemów informatycznych, zbudowaniu wspólnych standardów co do zbiórki manualnej i automatycznej, maszyn, counting centers, szybciej obejmie cały nasz wielki kraj. Co oznacza też, że system szybciej się zoptymalizuje, również kosztowo – podkreślał.

Formalnie rzecz biorąc, organizacje mają ze sobą konkurować, ale dobru wszystkich przysłuży się na początek współpraca. – Jeśli kilku operatorów szybko obejmie te 100 tysięcy punktów, w których dziś sprzedaje się napoje, to powstanie system optymalny i przyjazny dla klienta. Dla producentów, którzy mają finansować ten system netto, ważne jest, by klient nie odwrócił się od napojów w butelkach kaucyjnych. By postrzegał go jako optymalny, pozwalający wykorzystać powtórnie najcenniejszy surowiec nadający się do kontaktu z żywnością – mówił Suligowski. Operatorom zależy też na zapewnieniu odpowiednich warunków dla handlu: chodzi tu w szczególności o przepływy finansowe – w końcu to sklep, oddając kaucję za zwrócone opakowania, „zakłada” pieniądze za producenta. Przepływy finansowe w systemie powinny zatem być szybkie, transparentne i odporne na oszustwa.

– System oparty na wielu operatorach w naturalny sposób wymusi konkurencję oraz zapewni większą efektywność kosztową – zarówno operacyjną, jak i finansową. Kluczowe jest, by system działał możliwie najsprawniej pod względem finansowym, ponieważ to ostatecznie konsument ponosi jego koszty. Dlatego należy zrobić wszystko, by nie generować dodatkowych impulsów inflacyjnych – podkreślił Jakub Ogórek, prezes zarządu Polskiego Systemu Kaucyjnego SA. Dodał również, że w świetle nowej ustawy żaden z operatorów nie posiada jeszcze ważnego zezwolenia i to jest teraz kluczowym wyzwaniem do rozwiązania.

W wielu obszarach potencjalne rozbieżności można stosunkowo łatwo przezwyciężyć. Przykładowo, integracja baz danych i przepływu informacji między operatorami nie powinna stanowić większego wyzwania – systemy IT w tym zakresie są relatywnie nieskomplikowane. Większym wyzwaniem będzie natomiast ogromna ilość danych, które będą wymieniane pomiędzy operatorami – warto zwrócić uwagę na bezpieczeństwo tych informacji – to będzie baza znacznie bardziej szczegółowa niż te, którymi dysponują agencje badające rynek – zaznaczył Jakub Ogórek. – Dlatego opowiadamy się za decentralizacją tych systemów – są one po prostu bardziej odporne na ataki – dodał.

Czy mali operatorzy znajdą swoje miejsce obok dużych graczy? – Nie oceniam – powiedział prezes zarządu PSK SA. – Każdy operator to spółka akcyjna, celowa, powołana zgodnie z ustawą, a decyzja o tym, do którego operatora przystąpić, należy do samych producentów. Zachęcam producentów, by dokładnie przyjrzeli się zapleczu organizacyjnemu i kapitałowemu danego operatora. To system wymagający dużych nakładów, szczególnie jeśli chodzi o kapitał obrotowy. Zdajemy sobie sprawę, że handlowi trzeba będzie podać rękę, szczególnie małemu, nie wykluczając sieci franczyzowych – dodał. – Wielkość operatora będzie zależała od ilości punktów zbiórki i ilości zebranych opakowań – uzupełniał Tomasz Suligowski. – Najbardziej sprawny operator, optymalny nie tylko dla producenta, będzie w przyszłości największy. Dziś status quo jest takie, że więksi i mniejsi mają równe szanse – kwitował.

Opłaty pod specjalnym nadzorem

Powracającym wątkiem dyskusji była sytuacja na Słowacji (a także np. w Irlandii czy Rumunii), gdzie skala reakcji konsumentów zaskoczyła twórców tamtejszych systemów kaucyjnych. – Na początku mówiono: będzie pół roku okresu przejściowego, Słowacy pierwsze napoje kupią na majówkę, oddadzą opakowania w czerwcu. A tu się okazało, że zwroty wystrzeliły już w marcu, z dnia na dzień – komentowała Anna Sapota, wiceprezes ds. public affairs dla Europy Północno-Wschodniej w Grupie TOMRA, produkującej recyklomaty. Jak zauważyła, po pierwszych chwilach niepewności konsument szybko się uczy i zbierane wolumeny opakowań zaczynają podwajać się niemal każdego dnia, na co i w Polsce trzeba być przygotowanym.

Uczestniczący w dyskusji przedstawiciele sieci handlowych zgodzili się, że trzeba być na to przygotowanym. – Pierwsze tygodnie/miesiące, jak wynika z naszych doświadczeń międzynarodowych, przyniosą widoczny spadek sprzedaży napojów. Ale to będzie ten przejściowy moment, to dobra decyzja, że polski system będzie miał fazę przejściową: zacznie się 1 października, ale de facto wejdzie w życie na 100 procent dopiero w styczniu. Przez tych kilka–kilkanaście pierwszych tygodni konsumenci zapewne przekierują swoje zakupy na artykuły bez kaucji – mówił Ryszard Machoj, członek zarządu Lidl Polska. – Oczywiście, klienci w Polsce szybko się przestawią, pewnie tak szybko jak na Słowacji, ale Słowacja to odpowiednik jednej siódmej tego, co nastąpi w Polsce – dodawał.

Joanna Kasowska, Quality Standards & Climate Protection Director sieci Żabka, podkreślała, że w efektywnym systemie kaucyjnym jest miejsce dla punktów o różnej powierzchni. – Klient powinien mieć swobodę wyboru – czy chce podjechać do sklepu samochodem i oddać butelki w maszynie do zbiórki, czy wybierze mały sklep, w sytuacji gdy nie będzie miał możliwości składowania pustych opakowań w domu – dowodziła. Wymieniła też kluczowe dla systemu elementy, o których od dawna mówi się w branży handlowej: jasna komunikacja zmian, prosty dla klienta proces oddawania opakowań i zwrotu kaucji oraz sama wysokość kaucji.

Handel również ma swoje oczekiwania co do operatorów. Sklepy popierają porozumienia międzyoperatorskie i wszystko, co służyć będzie płynności i szybkości działania systemu – przepływom surowca, pieniędzy, jak i informacji, w tym zapewnieniu bezpieczeństwa danych. Jak już wcześniej wspomniano, mimo że to producenci zgodnie z ustawą są zobowiązani do sfinansowania systemu, to jednostki handlowe będą początkowo brać to zobowiązanie na siebie. – To do nas klient przyjdzie po kaucję, którą będziemy zobowiązani wypłacić, natomiast operator zwróci ją sklepowi dopiero po czasie uzgodnienia rozliczeń. Dla małego przedsiębiorcy, przy 50 do 200 złotych, jakie dziennie będzie musiał „zamrozić”, może to być spore obciążenie w skali miesiąca – argumentowała Kasowska.

Rozliczenia dotyczące kaucji to niejedyny aspekt finansowy relacji między handlem a resztą systemu. Druga istotna sprawa to handling fee, opłata za usługę przyjęcia opakowania od konsumenta. Przyjęcie to może się odbyć na dwa sposoby: automatycznie (czyli poprzez jakiś butelkomat) lub manualnie (gdy opakowanie oddajemy pracownikowi sklepu i on już dba o to, by trafiło do odpowiedniego worka czy pojemnika odbieranego potem przez operatora). Handling fee za pierwszy z tych sposobów jest dziś wyższa niż za drugi. Tymczasem nie jest to oczywiste, że zbiórka manualna jest „tańsza”: oba rozwiązania wiążą się z kosztami – automat trzeba kupić lub wziąć w leasing, a następnie myć, konserwować, doglądać, opróżniać. Obsługa manualna oznacza z kolei dodatkowy obowiązek dla pracowników, albo i zatrudnienie nowego pracownika, który będzie czuwał nad procesem odbioru opakowań. – Z naszych analiz wynika, że w dłuższej perspektywie zbiórka ręczna będzie droższa niż automatyczna – podkreślał Ryszard Machoj. – Handling fee musi być zresztą wyższa w stosunku do wartości sygnalizowanych przez pierwszych operatorów w poprzednim roku, nawet w przypadku zbiórki automatycznej – pointował.

Handel jest w tej dobrej (albo złej) sytuacji, że nie ma dla niego alternatywy. – We wszystkich krajach, poza Islandią, stosujemy zbiórkę przez jednostki handlowe, to najbardziej optymalne rozwiązanie – podkreśliła Anna Larsson, dyrektor ds. rozwoju gospodarki obiegu zamkniętego w Reloop Platform. – Decyduje logistyka, która przekłada się i na koszty, i na ślad węglowy. Najlepiej bowiem, gdy konsument sam przychodzi do jednostki handlowej i tam pozostawia puste opakowania. Są kraje, gdzie wszystkie punkty handlowe mają obowiązek zbiórki, i takie, gdzie objęte są nim tylko duże jednostki handlowe. Ale uczestnictwo w systemie można przekuć na przywilej: w końcu działa zasada, że tam, gdzie oddaje się opakowania kaucjonowane, tam też kupuje się kolejne produkty. Myślę, że w Polsce wszystkie jednostki handlowe powinny były być od samego początku objęte obowiązkiem zbiórki – argumentowała.

Małe sklepy mogą zgłaszać swoją chęć udziału w systemie i powinny mieć równocześnie możliwość odmowy przyjęcia ilości przekraczających ich poziomy sprzedaży. Jak także zauważała Anna Larsson, opakowanie przyjmowane w sposób zautomatyzowany ma dla operatora większą wartość, bo wymaga od niego mniejszego nakładu pracy: jest zdewaluowane i zgniecione.

Rozmowę o wysokości opłaty do pewnego stopnia ucięła Anita Sowińska. – Jak rozumiem, oczekuje się od ministerstwa, by rozporządzeniem – które nie ma umocowania w ustawie – określić stawki handling fee, minimalne lub maksymalne. Uważam, że nie jest to najlepsze rozwiązanie. Po pierwsze, byłaby to nadmierna regulacja, zdecydowaliśmy się na model rynkowy oparty na konkurencji operatorów i tu muszą zadziałać mechanizmy rynkowe, operatorzy powinni wypracować to ze sklepami. Po drugie, nie jesteśmy w stanie zmienić ustawy i rozporządzenia w tak krótkim czasie – powiedziała.

Sklepy w blokach startowych

To nie zamyka jednak dyskusji o różnicach między automatyczną a manualną zbiórką. Jak zauważył Ryszard Machoj, do sklepu Lidl przychodzi w ciągu tygodnia kilkanaście tysięcy klientów i nie sposób dla tak dużej grupy zorganizować zbiórki ręcznej, nie wpływając negatywnie na doświadczenia zakupowe w sklepach. Opakowania zebrane ręcznie zajmowałyby znacznie większą powierzchnię niż te zebrane (i zgniecione) w automacie, na dodatek ich transport oznaczałby w dużej mierze wożenie powietrza i negatywny wpływ na środowisko. Do pewnego stopnia spór o koszty – jak podkreśliła Joanna Kasowska – można też zamknąć stwierdzeniem, że ostatecznie, zgodnie z założeniami ustawy, to producenci są zobowiązani, by finansować działanie systemu. Ponadto w przypadku braku pokrycia kosztów zbiórki w postaci opłat manipulacyjnych przez operatorów – z punktu widzenia jednostki handlowej, szczególnie małych sklepów – kwestia uczestnictwa i przyciągania klientów poprzez obsługę opakowań może się okazać kosztowniejsza niż zarobek, jaki zostanie wygenerowany przez dodatkowy ruch konsumenta w sklepie.

Okurowski zaproponował także inne spojrzenie na temat. Zwrócił uwagę, że pożądanym rozwiązaniem byłaby maksymalizacja zbiórki odpadów poprzez RVM. Zbiórka manualna jest bardzo kosztowna i dodatkowo generuje działania, które nie przynoszą wartości dodanej, a jedynie koszty. Z drugiej strony, jak zauważył Tomasz Suligowski, rezygnacja z przeliczania ręcznie zebranych opakowań mogłaby otworzyć pole do nadużyć.

Handling fee to tylko jeden z elementów, który będzie brany pod uwagę przy wyborze operatora – zaznaczył Jakub Ogórek. – W systemie multioperatorskim na stole pojawi się wiele ofert, a sieci handlowe będą musiały dokonać wyboru. Nie wysokość opłaty handling fee będzie kluczowa, lecz to, kto i jak sprawnie wypłaci kaucje. Istotne będzie bezpieczeństwo finansowe operatora, ponieważ sklep musi mieć pewność, że nawet w przypadku opóźnień pieniądze zostaną mu wypłacone. Ważna będzie również wiarygodność i bezpieczeństwo baz danych – podkreślił.

Z wieloma argumentami handel zresztą się zgadza: można się domyślać, że informacje zbierane przy okazji obsługi systemu kaucyjnego będą bardzo szczegółowe. Na tyle, że można będzie je uznać za obszar tajemnicy handlowej firmy. Stąd bezpieczeństwo baz danych operatorów będzie dla handlu mieć krytyczne znaczenie. Ale za najbardziej niebezpieczny element systemu handel uznaje przepływ kaucji. Stawki muszą być realne, mierzalne i rzeczywiście pokrywać koszty, które będą wynikały z całego systemu.

Jak podkreślił członek zarządu Lidl Polska, dla jego firmy system kaucyjny jest pewnym podsumowaniem dwóch dekad zaangażowania w ochronę środowiska. – Jesteśmy jednym z większych „zbieraczy” makulatury i folii, które od lat traktujemy jako surowiec – wyliczał. Przy czym to nie projektowany system kaucyjny, obejmujący PET i puszki, Lidl traktuje jako największe wyzwanie. – Będzie nim szkło – prognozował Ryszard Machoj. – Niesie ono ze sobą ogromne koszty związane z logistyką transportową, magazynową, nie mówiąc o miejscu na zbiórkę tych opakowań w sklepach – dodawał, opowiadając się przy okazji za wprowadzeniem zapisu „oddaję tam, gdzie kupiłem”, co miałoby uprościć sytuację w przypadku, gdy na rynek produkt wprowadza lokalna firma, a konsument oddaje opakowanie w innym regionie – i trzeba je przetransportować do wprowadzającego.

Skądinąd, jak podkreślił, Lidl wprowadził już we wszystkich swoich sklepach automaty do zbiórki PET i puszek. – To ogromna inwestycja, koszt to milion złotych na sklep (a mowa o ponad 900 sklepach). Rozbudowa to powiększenie powierzchni sali sprzedaży, wyposażenie w odpowiednie urządzenia, czas pracy, logistyka, segregacja, system informatyczny – wyliczał. – Dziś we wszystkich sklepach przyjmujemy opakowania bez względu na producenta i pochodzenie artykułu, motywując klientów rabatami zakupowymi. W tej chwili zbieramy kilkaset tysięcy opakowań tygodniowo – dodawał.

Cyrkularna przyszłość

Skupiając się na systemie zbiórki opakowań jednorazowych, niewiele dziś mówimy o wielorazowości. A to przecież formuła, która nieodłącznie wiąże się z idealną gospodarką obiegu zamkniętego. – Dziś system zbiórki w postaci systemu kaucyjnego dla opakowań jednorazowych to standard, wdrożyło go 18 krajów. Niewiele natomiast ma scentralizowane systemy kaucyjne na opakowania wielorazowe: Finlandia, Dania, kraje bałtyckie – mówiła Anna Larsson. – Albo funkcjonują tam osobni operatorzy, albo rolą operatora dla opakowań jednorazowych jest też troska o te wielorazowe. W Polsce mamy bardzo dobre podstawy – duży segment piwa wprowadzany jest na rynek w opakowaniach do ponownego użytkowania, a  systemy są nawet większe od niemieckich. Polska ustawa kaucyjna umożliwia rozbudowanie istniejących modeli na inne segmenty produktowe – wskazywała.

Ekspertka odwołała się tu do systemu łotewskiego, gdzie centralizacja zbiórki opakowań wielorazowych przyniosła doskonałe efekty. W tym kraju operator uporządkował kwestię opakowań wielorazowych: jeśli producent wprowadza mniej niż 2 mln opakowań rocznie, musi korzystać ze standardowego opakowania wielorazowego. – Bardzo ważne jest tu wzięcie pod uwagę standaryzacji: sklepy słusznie zauważają brak możliwości sortowania do kilkudziesięciu różnych kształtów opakowań. Standaryzacja jest tu absolutnie konieczna – podkreśliła Larsson.

Od ochrony środowiska tylko krok do przekształcania rozwiązań kaucyjnych w służące budowie gospodarki cyrkularnej, czego doskonale dowodzi system w Szwecji. W Polsce będzie to jednak dosyć trudne, jeśli nie zmieni się stan świadomości społecznej. A że ten pozostawia wiele do życzenia, uzmysławiał dyskutującym Paweł Sosnowski, pełnomocnik zarządu ds. regulacji środowiskowych w Grupie Interzero.

– 77 proc. ankietowanych w naszym badaniu z cyklu „W pułapkach jednorazowości” wie, że będzie wprowadzany system kaucyjny, ale aż 23 proc. nie ma o tym pojęcia – mówił. Co ciekawe, tej wiedzy nie mają młodzi: tylko 55 proc. osób w wieku 18–24 lat zdaje sobie sprawę z tego, że będzie taki system. Co więcej, tylko 55 proc. z tej zawężonej wiekowo grupy twierdzi, że jest problem z zaśmiecaniem środowiska. Na dodatek, wśród „tych, którzy wiedzą”, mało jest takich, którzy wiedzą, jak system będzie funkcjonował. Tylko 32 proc. wie, że nie będzie można zgnieść butelki, 40 proc. sądzi, że trzeba będzie przyjść do sklepu z paragonem. 22 proc. obawia się, że nie znajdzie miejsca w domu, gdzie można by oddać opakowanie, 14 proc. obawia się o czystość opakowań wielorazowego użytku – wymieniał Sosnowski.