Paląca potrzeba przekształceń w ciepłownictwie

Energetyka zwykła nam się kojarzyć z wielkimi projektami, jak elektrownie nuklearne czy transformacja miksu energetycznego w kierunku odnawialnych źródeł energii. Widmo blackoutu przyciąga uwagę znacznie bardziej niż wizja chłodnych grzejników. Być może w ten sposób należałoby tłumaczyć wieloletnie lekceważenie problemów ciepłowników – i finalnie, fatalną sytuację branży.

Podsumował ją w opublikowanej w lutym analizie ekspert Klubu Jagiellońskiego Paweł Marszaluk. Jak podkreśla autor tego opracowania, tylko w 2020 r. ciepłownie i elektrociepłownie wydały na unijne uprawnienia do emisji CO2 aż 11 miliardów złotych, co stanowiło piątą część ich przychodów. W kolejnym roku na sektorze zaczął odbijać się kryzys energetyczny (który przecież zaczął się kilka miesięcy przed rosyjską agresją na Ukrainę). W efekcie ciepłownictwo nie tylko wydaje wszystko, co zarobiło (a jego zyski ogranicza przecież system taryfowy), ale wręcz pogrąża się w długach – i przesuwa inwestycje modernizacyjne na „kiedyś”. Jak szacuje Marszaluk, te wydatki do 2026 r. mogą przebić próg 250 mld zł – i te pieniądze będzie musiało wysupłać państwo, bo w portfelach przedsiębiorstw ciepłowniczych od dawna widać dno.

Wcześniej czy później, ciepłownictwo stanie się też tematem rozgrywek politycznych – jak dziś OZE czy wielka elektroenergetyka. Latem możemy, jakkolwiek przykro to dla ciepłowników zabrzmi, zapomnieć nieco o cieple systemowym (choć przedsiębiorstwa te mogą w tej porze roku dostarczać też chłód). Ale już każda chłodniejsza noc jesieni i zimy boleśnie nam o nim przypomni: ciepłownie i elektrociepłownie dostarczają bowiem ciepło do 40 proc. gospodarstw domowych w Polsce, w których mieszka ok. 15 mln osób. Te drugie dostarczają też prąd w ilości odpowiadającej 16,5 proc. produkcji energii elektrycznej brutto w Polsce.

Oddolna mobilizacja i lekceważona modernizacja

– Ewolucja systemu zaopatrywania w ciepło będzie miała zasadniczy wpływ na znaczenie powodzenia polskiej transformacji energetycznej oraz ograniczenia potencjalnych kosztów, wynikających z opłat z tytułu emisji do atmosfery, jak również na samo bezpieczeństwo energetyczne odbiorców – tłumaczy nam Janusz Starościk, prezes Stowarzyszenia Producentów i Importerów Urządzeń Grzewczych. – Ciepło i chłód to w warunkach polskich około 35 proc. w bilansie całkowitej zużytej energii i mają one zasadniczy wpływ na jakość powietrza, co wynika z wielkości emisji szkodliwych substancji do atmosfery. Równocześnie, ciepło i woda użytkowa stanowią 80–85 proc. całego zapotrzebowania na energię w gospodarstwach domowych – dodaje.

Pod tym względem rewolucja już się zaczęła – oddolnie. Według Polskiej Organizacji Rozwoju Technologii Pomp Ciepła (PORT PC) w 2022 r. sprzedaż pomp ciepła w Polsce wzrosła o 120 proc. w porównaniu z poprzednim (również rekordowym) rokiem. Przekłada się to na ponad 203 tys. zakupionych do gospodarstw domowych urządzeń, wykorzystujących do działania – przypomnijmy – prąd, ale energię do ogrzewania czerpiących z otoczenia. Z szacunków PORT PC wynika też, że udział pomp w ogólnej liczbie sprzedanych urządzeń grzewczych mógł w ubiegłym roku sięgnąć 30 proc.

To prawda: w awangardzie tej rewolucji są właściciele nowo (lub niedawno) wybudowanych domów jednorodzinnych, w najlepszym razie – bliźniaków. A zatem grupa, mimo wszystko, nieliczna w stosunku do tych, którzy korzystają z ciepła systemowego. Tyle że, jak podkreśla prezes SPiIUG, branża ciepłownicza od dobrych ośmiu lat próbuje w Sejmie i instytucjach państwa torować drogę do zastosowania OZE w ciepłownictwie. I jak dotąd, odbija się od muru obojętności.

– Wykorzystanie ciepła z OZE jest już możliwe dzięki coraz większej liczbie dostępnych, i to po konkurencyjnych cenach, bezemisyjnych lub niskoemisyjnych technologii – podkreśla Janusz Starościk. – Większy odział OZE jest realny i możliwy dzięki efektywnemu wykorzystaniu lokalnie dostępnych zasobów energii odnawialnej, czyli energii słonecznej, upraw roślin energetycznych czy wykorzystaniu odpadów biomasowych, a także wykorzystaniu ciepła z otoczenia, gruntu, wody czy ciepła geotermalnego z odwiertów tam, gdzie ma to uzasadnienie ekonomiczne – dowodzi nasz rozmówca. Rozwiązań jest bez liku, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę rozmaitego rodzaju instalacje hybrydowe, łączące ze sobą różne technologie w jeden system grzewczy, co pozwala optymalnie łączyć różne technologie i źródła w jeden system grzewczy.

Ciepło tańsze i kompleksowe

Tak jak w przypadku pomp ciepła w budownictwie jednorodzinnym, tak w przypadku ciepła systemowego drogę zmianom toruje rozchwiana wojną w Ukrainie sytuacja na rynkach energii i surowców. Ułatwia ona decyzje indywidualnych użytkowników urządzeń cieplnych – i tak samo powinna ułatwiać decyzje w większej skali. Doskonałym przykładem mogą tu być korzyści, jakie uzyskają odbiorcy ciepła pochodzącego ze spalania odpadów, o czym pisaliśmy na łamach „Rzeczpospolitej” kilka tygodni temu.

Różnice były uderzające: w Krakowie ciepło z odpadów kosztowało 73,6 zł/GJ (a to z węglowej elektrociepłowni – 89,8 zł/GJ), w Poznaniu było to 63,4 zł/GJ (i 87,9 zł/GJ z węgla), w Warszawie – 59,2 zł/GJ (przy 101,4 zł/GJ za ciepło systemowe). Po uśrednieniu taryfa dla spalarni wynosiła 59,3 zł/GJ, a dla elektrociepłowni 97,4 zł/GJ (w sezonie grzewczym) i 77,2 zł/GJ (poza sezonem). Zamrożenie cen ciepła na obecny sezon grzewczy, dopuszczające wzrost rachunków dla odbiorców maksymalnie o 40 proc., częściowo może zacierać tę różnicę – ale jak podkreślają wszyscy nasi rozmówcy: nie będzie ono trwać wiecznie ani obowiązywać w każdym sezonie grzewczym.

Spalanie odpadów pokazuje też, jak można kompleksowo łączyć rozmaite obszary oddziaływania modernizacji ciepłownictwa. Dyrektywy UE są pod tym względem jasne: gospodarka obiegu zamkniętego zakłada przede wszystkim, że państwa członkowskie będą zapobiegać powstawaniu odpadów, potem dbać o ponowne wykorzystanie tego, co trafia do śmieci u użytkowników produktów, następny na liście jest recykling. Zawsze jednak pozostaje pula odpadów, których nie da się ponownie wykorzystać – i tu odzysk np. energii z takich odpadów jest rozwiązaniem zalecanym przez Brukselę. W polskich realiach tym ważniejszym, że śmieci u nas przybywa: ze statystyk za 2021 r. wynika, że w stosunku do roku poprzedniego było ich o 4,2 proc. więcej, co przekłada się na dodatkowe 16 kg odpadów per capita (w sumie na statystycznego Kowalskiego wypada już 358 kg). I wreszcie: miasta, które efektywnie wykorzystują odpady w swoich spalarniach, są w stanie zaoferować mieszkańcom niższe ceny wywozu odpadów – w Krakowie cena za wywóz odpadów zbieranych selektywnie wynosi 27 zł/osobę miesięcznie, w Rzeszowie – 32 zł, w Koninie – 24 zł, w Bydgoszczy – tylko 21 zł.

Modelem, który można przyjąć do powyższego przykładu, może być Szwecja: w tym skandynawskim państwie zaledwie 1 proc. odpadów ląduje na wysypiskach, a system ich spalania należy zapewne do najbardziej wyrafinowanych na świecie. Inna sprawa, że model ciepłownictwa oparty na spalarniach wymaga wieloletnich przygotowań i powstania kompleksowej wizji – i strategii – modernizacji sektora. Presja będzie rosła – jak zaznacza w swojej analizie Paweł Marszaluk, średnia cena uprawnień do emisji CO2 w 11 miesiącach 2022 r. to ok. 370 zł/tonę, ale wraz z zaostrzaniem reguł na szczeblu unijnym może ona urosnąć do 120–140 euro za tonę w perspektywie 2030 r. Część tych pieniędzy powraca do Polski i powinna być wydawana na cele proklimatyczne, a zatem ciepłownictwo teoretycznie mogłoby z nich skorzystać. Tak się jednak nie dzieje, fundusze są wydawane raczej na gaszenie bieżących pożarów niż przyszłościową przebudowę sektora. Niestety, w realiach nadwiślańskich nie doczekaliśmy się do tej pory żadnej wizji poza tą, którą można by określić lapidarnym: „aby do wiosny”.