Najtańsza energia na świecie to ta, której nie zużywamy

Łódź ma duży problem, jeśli chodzi o efektywność energetyczną budynków, ponieważ mamy bardzo stary zasób, w większości objęty ochroną konserwatorską – opowiadała niedawno prezydent tego miasta Hanna Zdanowska. – Wprowadzenie nowych rozwiązań dotyczących efektywności energetycznej w tym zasobie jest jednak szalenie istotne z punktu widzenia oszczędności i mieszkańców, którzy będą mieli ciepło w swoich domach. Umożliwi to też ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, których przeszło 60 proc. pochodzi właśnie z niewłaściwej eksploatacji nieefektywnych energetycznie budynków – dodawała.

Pierwszy krok został zrobiony kilka tygodni temu. Łódzki ratusz zdecydował o uruchomieniu projektu „Inżynierowie nowej generacji”, w ramach którego studenci z Politechniki Łódzkiej – przy pomocy Ambasady Danii oraz duńskiego koncernu Danfoss – mają opracować plany modernizacji i poprawy efektywności energetycznej wyznaczonych przez władze miasta budynków. Na bazie ich pracy mają ruszyć konkretne inwestycje.

Gest na razie tyleż symboliczny, ile też ważny. Bowiem wystarczyłoby zamienić w wypowiedzi prezydent Zdanowskiej „Łódź” na „Polskę” i uzyskalibyśmy – w dużym uproszczeniu, oczywiście – obrazek sytuacji w całym kraju.

Wielkie marnowanie ciepła i prądu

„Oszczędności” to jedno z tych słów, z którymi Polacy są za pan brat od dawna. Jeszcze przed upadkiem komunizmu oszczędzanie prądu było jednym z najważniejszych przykazań każdej głowy domu. Niewiele się pod tym względem zmieniło: gdy tuż przed rosyjską agresją na Ukrainę IBRiS na zlecenie Polskiego Komitetu Energii Elektrycznej dopytywał Polaków o praktyki w tym zakresie, 92 proc. pytanych deklarowało oszczędzanie energii. Aż 82 proc. dorzucało, że przywiązuje do tego „dużą wagę”.

W kolejnym badaniu dla Komitetu, przeprowadzonym kilka miesięcy później, zwiększenie swoich wysiłków w tym zakresie deklarowało 69 proc. badanych. Tyle że ledwie co trzeci potwierdził, że wyjeżdżając z domu na dłużej, wyłącza urządzenia domowe i odpina je od gniazdek. A większość z tych, którzy tak robią – jak wynika ze statystyk – to ludzie młodzi lub mieszkańcy mniejszych ośrodków. Czyli te grupy, których wrażliwość na wysokość rachunków za media jest wyższa niż ustatkowanych mieszkańców metropolii.

Choć zmiana naszych codziennych przyzwyczajeń byłaby pożądana i z pewnością przyniosłaby wiele odczuwalnych efektów, to prawdziwą machiną do marnowania energii są nasze domy. W przyjętej w marcu br. Długoterminowej Strategii Renowacji Budynków znajdziemy dramatyczną statystykę: w Polsce mamy w sumie 14,2 mln budynków. Spośród nich 5,6 mln to budynki mieszkalne jednorodzinne – i 70 proc. z nich nie spełnia standardów efektywności energetycznej.

To rzecz jasna tylko pobieżny szacunek, eksperci potrafią ująć to jeszcze bardziej lapidarnie: właściwie tylko budynki budowane w ciągu ostatniej dekady jako tako „trzymają” energię. Konfederacja Lewiatan szacuje w raporcie „Efektywność energetyczna budynków”, że polskim domom – jedno- i wielorodzinnym – należałoby zafundować ok. 7,5 mln termomodernizacji, w tym 4,7 mln termomodernizacji głębokich. A do tego wymianę źródeł ciepła w 6,9 mln budynków. Skala wyzwania wykracza zatem dalece poza odłączenie telewizora czy czajnika przed wyjazdem na wakacje.

Ekokalkulacje polskich przedsiębiorstw

Wbrew pozorom w biznesie, który – przynajmniej teoretycznie – powinien znacznie szybciej i skrupulatniej wyliczyć sobie korzyści z poprawy efektywności energetycznej, nie jest wiele lepiej. Owszem, z opublikowanych we wrześniu wyników badania Polskiego Instytutu Ekonomicznego (PIE) oraz Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK) wynika, że 40 proc. przedsiębiorstw w Polsce wdrożyło rozwiązania i technologie mające ograniczyć koszty energii, zaś kolejne 18 proc. ma to w planach. Ale od deklaracji do realnych działań jeszcze daleko. Za modernizację biorą się przede wszystkim firmy duże – zasobne w wolne środki i z olbrzymim zużyciem. 40 proc. z nich deklaruje inwestycje w automatyzację procesów biznesowych, 45 proc. – technologie ograniczające koszty energii, 36 proc. – w technologie ograniczające zużycie surowców i materiałów.

Teoria i deklaracje w ankietach zderzają się jednak z realiami. Przygotowując rozmaite wcześniejsze publikacje dla „Rz”, słyszeliśmy o tym, że propozycje przeprowadzenia audytów energetycznych w firmach lub konkretnych modyfikacji były zbywane wzruszeniem ramion. Tymczasem specjaliści z zajmujących się taką energetyczną optymalizacją firm podkreślają, że oszczędności zużywanej energii mogą dzięki ich staraniom sięgać od kilkunastu do kilkudziesięciu procent. Przykładowo, 2 mln zł rocznie przez sześć lat miała przynieść modernizacja, jaką przeprowadzili w zakładach produkującej dywany firmy Agnella specjaliści Siemensa. – W ramach współpracy zmodernizowaliśmy system oświetlenia, wentylacji, nawilżania, rozdziału średniego napięcia oraz wdrożyliśmy system zarządzania energią w zakładzie – opowiadał nam Dariusz Sokulski, szef Działu Efektywności Energetycznej Siemens Polska.

W przedsiębiorstwach najchętniej dziś jednak myśli się o własnym źródle energii, zgodnie z założeniem: skoro prąd z sieci jest tak drogi, to już lepsze własne panele. Z jednej strony przekłada się to na popularność umów PPA (power purchase agreement) na zakup zielonej energii z farm wiatrowych czy fotowoltaicznych, w końcu to dziś najtańsza energia na rynku. Jeden z polskich potentatów na rynku OZE, warszawska Respect Energy, twierdzi, że zainteresowanie jej usługami ze strony biznesu wzrosło od wybuchu wojny w Ukrainie 14-krotnie.

Z drugiej strony, coraz więcej firm myśli o postawieniu własnych instalacji OZE. I oczywiście, OZE już pewnie uzyskały permanentną przewagę nad konwencjonalną energetyką – nie potrzebują surowców kopalnych z importu, nie wiążą się z koniecznością płacenia za emisje gazów cieplarnianych, poprawiają się ich parametry związane z wydajnością i produktywnością, ich stabilność można poprawić dzięki magazynom energii, wyprodukowaną nadwyżkę – sprzedać do sieci. Ale własne źródło energii niekoniecznie oznacza jeszcze oszczędzanie energii – raczej oszczędzanie pieniędzy przeznaczanych na rachunki.

Europa podnosi poprzeczkę

– Teraz jest właściwy czas, by zabrać się na serio za efektywność energetyczną – podkreślał podczas jednej z niedawnych debat „Rz” Paweł Wróbel, ekspert ds. regulacji UE w Porozumieniu Branżowym na rzecz Efektywności Energetycznej POBE. – Mowa m.in. o kampaniach edukacyjnych, ale konieczne są programy wsparcia inwestycji. W REPowerEU KE pokazała potencjał oszczędności obejmujący zmianę zachowań obywateli, wdrożenie technologii efektywności energetycznej w sektorze budynków i przemyśle, a także przyspieszenie przechodzenia na pompy ciepła. To ekwiwalent oszczędności prawie 60 mld m sześc. gazu, co stanowi zmniejszenie zapotrzebowania UE na gaz o ponad 15 proc. – tłumaczył.

Tak, presja Unii Europejskiej może stać się pewnym czynnikiem napędzającym proces poprawy efektywności energetycznej nad Wisłą. Zagadnienie należy do fundamentów unijnej polityki klimatyczno-energetycznej, a w obecnej sytuacji geopolitycznej zdaje się być najszybszą i relatywnie najtańszą odpowiedzią na wysokie ceny energii i deficyty surowców na rynkach. Stąd też stopniowe podnoszenie poprzeczki: w maju Bruksela zaproponowała podniesienie celu z pakietu „Fit for 55” w zakresie efektywności energetycznej w perspektywie 2030 r. – z 9 do 13 proc. (w porównaniu z 2020 r.), gdy chodzi o zmniejszenie zużycia energii. We wrześniu tym tropem poszedł Parlament Europejski, przegłosowując zmiany w dyrektywie o efektywności energetycznej, co ma skutkować podniesieniem celu redukcji finalnego zużycia energii o 40 proc. oraz zmniejszeniem zużycia energii pierwotnej o 42,5 proc., zamiast wcześniej wyznaczonych 32,5 proc. (w podobnych ramach czasowych).

Jak to się ma do osiągnięć naszego kraju? Sięgnijmy do jednego z nielicznych źródeł na ten temat, opublikowanej mniej więcej w połowie br. analizy Głównego Urzędu Statystycznego „Efektywność wykorzystania energii w latach 2010–2020”. – W Polsce w latach 2010–2020 nastąpiła poprawa efektywności energetycznej – zapewniają autorzy. – Energochłonność pierwotna obniżała się w tym okresie średnio o 2,8 proc. rocznie, zaś energochłonność finalna o 2,2 proc. rocznie. Najszybsze tempo poprawy efektywności energetycznej (...) odnotowano w transporcie, gdzie zagregowany wskaźnik efektywności energetycznej obniżał się o 2,3 proc. rocznie. W przypadku przemysłu było to 1,3 proc. rocznie, a gospodarstw domowych – 0,4 proc. rocznie – czytamy.

Eksperci GUS wskazują też najskuteczniejsze narzędzia zmian. – Spośród działań proefektywnościowych najbardziej znaczące są przedsięwzięcia wspierane ze środków krajowych poprzez fundusze ochrony środowiska oraz ze środków Funduszu Spójności Unii Europejskiej w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych i Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko – piszą. – Stymulująco na poprawę efektywności energetycznej w przemyśle wpływa modyfikowany system białych certyfikatów, wdrożony ustawą o efektywności energetycznej. Kampanie informacyjno-edukacyjne NFOŚiGW, a także ministerstwa właściwego ds. energii podnoszą świadomość i wiedzę w zakresie możliwości poprawy efektywności energetycznej i służą praktyczną pomocą obywatelom oraz instytucjom i przedsiębiorstwom – kwitują. I to by było na tyle.

Konsekwencje zaniechania prac zmierzających ku szybkiemu podnoszeniu efektywności energetycznej? W 2020 r. eksperci think tanku Forum Energii opisywali je tak: „Szacunki krajowych zasobów paliw wskazują, że wzrostowy trend importu wszystkich nośników energii będzie się utrzymywał, o ile nie zostaną wdrożone działania na rzecz poprawy efektywności energetycznej i zwiększenia udziału produkcji ze źródeł odnawialnych”. Dziś zapewne należałoby wtrącić do tego zdania zastrzeżenie: „o ile będzie skąd importować nośniki energii”.

Technologia podaje pomocną dłoń

Pozostaje mieć nadzieję, że z czasem będzie tylko prościej. Technologia przychodzi bowiem z pomocą – zwłaszcza w obszarze digitalizacji zarządzania działaniem urządzeń i procesów produkcyjnych w naszym otoczeniu. W firmach z branży IT trwają wytężone prace nad poszukiwaniem i testowaniem rozmaitych modeli procesów produkcyjnych czy nowych urządzeń używanych w najbardziej energochłonnych branżach. Przykładem, że z tego typu badaniami wiąże się wielkie nadzieje, jest choćby federalna dotacja Departamentu Energii USA dla prowadzącego takie poszukiwania Argonne National Laboratory.

Najprostsze zastosowanie to ciągły rozwój rozmaitego rodzaju sensorów, spośród których najlepiej chyba znamy dziś wyłączniki światła w momencie, gdy w pomieszczeniu nie zostaje wykryty ruch. Podobną rolę pełnią przecież wygaszacze ekranów w komputerach. Ale już np. badacze ze Stanford University proponują oparty na sztucznej inteligencji algorytm pozwalający ocenić efektywność energetyczną na podstawie fotografii. Przy jego pomocy przetestowano 40 tys. budynków w Wielkiej Brytanii, przy wykorzystaniu zdjęć uzyskanych w najprostszy możliwy sposób – z Google Street View. I okazało się, że algorytm jest na tyle skuteczny, że nawet na tej prostej podstawie dostarczył danych, które w sporej mierze odpowiadały rzeczywistości.

I to jest jedna z najlepszych wiadomości, gdyż – według Energy Information Administration – 55 proc. konsumowanej na świecie energii elektrycznej zużywane jest w ramach użytkowania budynków o rozmaitym przeznaczeniu. I w trakcie tej eksploatacji mnóstwo energii tracimy: przykładowo, przez dach – 10–30 proc. ciepła, przez wentylację – aż 25–40 proc., przez ściany – 20–30 proc., przez okna i stolarkę drzwiową – 10–25 proc., najmniej przez piwnice – 3–6 proc. Te statystyki w pewnej mierze tłumaczą, z jak wielkim wyzwaniem będziemy musieli się zmierzyć w polskim budownictwie.